یکی از دغدغه‌های والدین بعد از یکی، دو سالگی فرزندشان آموزش توالت‌رفتن و گرفتن او از پوشک است. آمادگی کودک مهم‌ترین اصل برای شروع آموزش است بنابراین نباید اجازه دهید اعضای خانواده و دوستان شما را وادار کنند تمرین استفاده از لگن را خیلی زود شروع کنید. برای اینکه زمان مناسب آموزش دستشویی رفتن به کودک خود را بدانید، باید دقت کنید و دنبال برخی علایم بگردید.
بهترین سن برای آموزش توالت رفتن
آموزش توالت، یعنی کودک روش صحیح استفاده از توالت، را بیاموزد و نیاز به دستشویی رفتن را احساس کند. همچنین طرز صحیح دستشویی کردن، شستن و پاک کردن خود و شستن دست‌ها را بیاموزد. به طور معمول آموزش آداب توالت رفتن از حدود ۱.۵ سالگی شروع می‌شود و تا ۳ سالگی ادامه دارد. البته بخش عمده و اصلی این آموزش حدود ۶ هفته طول میکشد. بهتر است این آموزش به تدریج از حدود ۵/۱ تا ۲ سالگی شروع و ادامه داده شود.
به طور معمول برای شروع آموزش، کودک را هر چند ساعت یکبار در فواصل مشخص (حتی اگر پوشکش خشک است) به دستشویی ببرید. اگر کودک میتواند روی لگن بنشیند، میتوانید از آن برای دفع مدفوع استفاده کنید. حتی میتوانید با آنکه لباس بر تن کودک است در فواصلی از روز او را روی لگن بنشانید و اجازه دهید در این مدت با یک اسباببازی بازی کند تا به این وسیله احساس راحتی از روی لگن نشستن داشته باشد.
در درازمدت به تدریج میتوانید لباسهای کودک را کمتر کنید طوری که کودک بتواند بدون پوشک و شلوار روی لگن بنشیند و یاد بگیرد این کار را باید در لگن یا دستشویی انجام دهد. در سنین کوچک‌تر بهتر است از لگن استفاده کنید زیرا کودک احساس راحتتری دارد.
چرا برخی کودکان سریعتر میآموزند؟
یکی از عوامل موثر در یادگیری این آموزش، توانایی کودک در هماهنگی عضلات است. برخی کودکان سریعتر به کنترل عضلانی و توانایی نگاه داشتن و دفع ادرار و مدفوع دست مییابند و برخی دیگر ممکن است دیرتر به این توانایی دست پیدا کنند.
معمولا برخی کودکان تا حدود ۵-۴ سالگی به دلیل نرسیدن به این کنترل عضلانی ادرار و مدفوع، همچنان در این زمینه به کمک و مراقبت نیاز دارند. نکته مهم دیگر در مورد آموزش توالت رفتن به کودک این است که والدین یا مراقبان نباید با اجبار، عجله و تنش و اضطراب بخواهند به کودک آموزش توالت رفتن را بیاموزند. این کار باید با آرامش و به آهستگی اتفاق بیفتد.
به تدریج پس از شروع آموزش و با بالاتر رفتن سن کودک میتوانید مثلا ۳۰ دقیقه در روز به کودک اجازه دهید بدون پوشک باشد. اگر در این مدت دفع ادرار یا مدفوع داشت با زبان کودکانه به او توضیح دهید که کجا حق دارد این کار را انجام دهد و کجا نمیتواند.
مثلا لگن را به کودک نشان دهید و او را تشویق کنید دفع ادرار یا مدفوع را روی آن انجام دهد. وقتی روی لگن نشست او را تشویق کنید. در دستشویی اجازه دهید کودک سیفون را بکشد یا تمیزشدن دستشویی را ببیند. در سنین بالاتر به او آموزش دهید چگونه خود را بشوید و دست‌هایش را تمیز کند.
اجازه دهید کودک متوجه دستشویی رفتن سایر اعضای خانواده بشود
برای ادرار و مدفوع کودک نامی بگذارید مثلا تکرار کنید که «اگر جیش داری، روی لگن بنشین» یا «تو پی پی کردی» و…
زمانی که افراد بزرگتر به دستشویی میروند میتوانند کودک را متوجه این مساله کنند که برای دفع ادرار باید به دستشویی رفت. به این ترتیب کودک این نکته را درمییابد که او نیز باید برای انجام این کار به دستشویی برود.
در مواقعی که کودک احساس می‌کند به دفع ادرار نیاز دارد، او را به سمت دستشویی یا لگن راهنمایی کنید.
اگر کودک بر اثر بازیگوشی یا اطلاع ندادن به شما پوشکش را کثیف کرد، واکنش خاصی نشان ندهید و با آرامش با این مساله کنار بیایید. بهتر است تعویض لباس و پوشک را در دستشویی انجام دهید.
ترس کودک را بشناسید
تقریبا در ۲ تا ۳ درصد کودکان طی آموزش مشکلاتی بروز می‌کند. این کودکان هنگام آموزش نگه‌داشتن مدفوع یا در زمان مدفوع کردن، مخفی می‌شوند. کودکانی که از مدفوع‌کردن امتناع دارند، بیشتر احتمال دارد دچار یبوست شوند و اجابت مزاج دردناک داشته باشند.
اما بعضی از کودکان که آموزش توالت رفتن را یاد گرفته‌اند، گاهی در زمان مدفوع مخفی می‌شوند که اغلب در زمان ۲۲ ماهگی است. دلیل این امر ترس یا خجالت کودک از این کار است زیرا احساس می‌کند مدفوع کردن رفتار خصوصی‌ای است که باید پنهان از دید دیگران انجام شود که البته این حالت به مرور زمان از بین خواهد رفت.
برخی کودکان برای انجام این کار می‌ترسند. ترس کودک ممکن است از ناآشنایی با آداب توالت یا ترس از خود توالت باشد. گاهی نیز سخت‌گیری‌ها و عصبانیت‌های والدین باعث ترسناک جلوه کردن توالت‌رفتن می‌شود. برای رفع ترس می‌توان از تصاویر و اسباب‌بازی‌های جالب داخل توالت استفاده کرد.
لجبازی پیامد سخت‌گیری‌های بیجا
با توجه به اینکه این آموزش در سن ۲ تا ۳ سالگی انجام می‌شود و از طرفی، این سن، سن لجبازی و مقاومت کودکان است والدین باید مراقب رفتارشان باشند. در این سن ممکن است کودک در پی رفتار اشتباه و سخت‌گیری والدین، لجبازی و به دلیل خصوصیات سن ۲ تا ۳ سالگی برای اثبات خودمختاری، شروع به مقاومت و نافرمانی کند و به جای اینکه آموزشها را یاد بگیرد به عمد پوشک خود را کثیف کند.
در نهایت در پی بازخورد رفتار والدین، ارتباط کودک با آنها خدشه دار خواهد شد و این مساله جنبههای دیگر تربیت کودک را تحت الشعاع قرار خواهد داد.
اگر در مسیر این آموزش بیش از حد سخت‌گیری و با عصبانیت با کودکی که پوشکش را کثیف کرده، برخورد کنید ممکن است در برابر شما مقاومت کند و حتی برای کنترلتان و عصبانی کردنتان به عمد با آنکه توانایی کنترل ادرار یا مدفوعش را دارد، پوشکش را کثیف کند. بنابراین در این دوره واکنش‌های سخت و حساسیتهای بیمورد از خود نشان ندهید.
زیرا علاوه بر اینکه این رفتار ممکن است آموزش را به تعویق بیندازد، باعث می‌شود خصوصیات وسواسی در سنین بالاتر در کودک شکل بگیرد. چنین کودکی در آینده نسبت به خود و اطرافیان سخت میگیرد و به نظم و ترتیب رفتار وسواسگونه پیدا می‌کند. این رفتار قطعا مشکلات دیگری را در بزرگسالی برای او ایجاد خواهد کرد.
حوصله، کلید اصلی آموزش است
پس آرامش و حوصله بیشتری داشته باشید. اگر حوصله کنید کار ساده‌تر پیش خواهد رفت و در این مدت استرس کمتری متحمل خواهید شد.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که شروع این آموزش نباید همزمان با وضعیتهای استرسآور دیگر مثلا همزمان با از شیرگرفتن کودک یا تولد کودک دیگر یا جابجایی خانه و… باشد. باید زمان مناسبی برای آموزش توالت رفتن به کودک اختصاص دهید. همزمان نبودن این مسایل با یکدیگر در رفع استرس و آموزش بهتر موثر خواهد بود.
پس فرصت دهید کودک این موضوع را یاد بگیرد. اگر در مراحل فوق نمی‌توانید موفق شوید و کودک از رفتن به دستشویی ترس دارد و متعاقب آن از این عمل اجتناب می‌کند یا حاضر نیست با روش‌های ذکر شده در بالا از پوشک جدا شود باید علل ترس او بررسی و درمان شود. در بررسی علل این موضوع، نباید از تاثیر منفی ناشی از آموزش‌های خشن در مورد کنترل مدفوع و حالت‌های وسواسی والدین و سخت‌گیری‌های آنها و گاهی واکنش‌های نامناسب هنگام دیدن ادرار و مدفوع کودک غافل بود.
دکتر محمدرضا کاظمی، فوق تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان
