تازگیها نامش را زیاد میشنویم؛ بیش فعالی کودک . به خصوص در خانوادههایی که یک کودک شیطان و پر جنب و جوش دارند، هر شیطنت طبیعی و کودکانهای را غیرعادی می نامند و هر کودک شاد و پرجنب و جوشی را بیشفعال. قدیمترها خانهها حیاط داشت، کوچهها همیشه پر بود از پسر بچههایی که در حال فوتبال بازی کردن بودند، خبری از این همه کارتون و فیلم و سیدی نبود، بچهها راهی جز این نداشتند که از صبح تا شب بازی کنند، آنقدر خسته میشدند که شامشان را خورده یا نخورده میخوابیدند، کسی هم نام بیشفعال بر آنها نمیگذاشت.
گاهی بسیاری از کودکانی که شیطنت طبیعی در مدرسه یا خانه دارند، به عنوان کودک بیشفعال تشخیص داده می شوند، در حالیکه این کودکان رفتارهای عادی مربوط به سنشان را انجام می دهند. اما بیش فعالی چیست و کودک بیش فعال چه ویژگی هایی دارد.
بیشفعالها در خانه
گاهی مادران در توصیف شیطنت کودکان میگویند «از دیوار راست بالا میرود». این دقیقا وصف حال کودک بیشفعال است. کودکان بیشفعال، بسیار پرتحرک و ناآرام هستند. منظور از پرتحرکی یک فعالیت یا بازی کودکانه نیست در واقع یک اضطرار و اجبار برای خرابکاری است. غالبا تمام اسباب بازیهایشان شکسته است؛ حتی وسایل خانه هم از این کنجکاوی خرابکارانه در امان نیست، چند لحظه غفلت کافیست تا کودک بیشفعال پیچگوشتی را داخل پریز برق کند.
آنها بسیار بیقرارند بنابراین بیش از حد بالا و پایین میپرند، همیشه در حرکت و آماده رفتن هستند، منتظر ایستادن در صف و یا حفظ حالت نشسته برایشان سخت است. ممکن است به خاطر شجاعت در بازی با سایر کودکان و یا آسیب رساندن به کسانی که آنها را تهدید کردهاند خوشحال شوید، اما باید بدانید که کودکان بیشفعال نسبت به وسایل و افراد خطرناک احساس ترس ندارند و این خودش بزگترین خطر است، چرا که ممکن است سبب آسیبهای جبرانناپذیری به خودشان شوند. بینظمی جزء خصوصیات شاخص این کودکان است. گم کردن اسباب بازیها، کتابها، وسایل و فراموشی در فعالیتهای روزانه همگی ناشی از بیشفعالی و نقص توجه است. معمولا کودکان بیشفعال از کارهایی که به تلاش و تفکر نیاز دارد گریزانند پس انتظار نداشته باشید که آنان پازل یا بازیهای فکری را دوست بدارند وقتی با آنها هم صحبت شوید، زیاد حرف میزنند و قبل از اینکه سوال شما تمام شود، پاسخ میدهند. حرفهای دیگران را قطع میکنند و خود را وارد بحثهای آنان میکنند.
بیشفعالها در مدرسه
این کودکان وقتی وارد مدرسه میشوند، نسبت به قوانین مدرسه بیتوجهاند؛ نمیتوانند برای مدت زمان مشخصی در نیمکت خود بنشینند؛ در کلاس زیاد حرف میزنند؛ بر اثر بیدقتی وسایلشان را گم میکنند؛ معمولا دوستی پیدا نمیکنند و در درس پیشرفت چندانی ندارند و لازم است بدانید دلیل این عدم پیشرفت، نمره هوشی پایین نیست، بلکه کمبود توجه است. کافیست دفتر دیکته او را چک کنید تا به جای غلطهای جزئی مشاهده کنید که او چند خط را جا انداخته است، چون حواسش به صدای بچههایی است که در حیاط مشغول ورزش هستند! بنابراین یکی از منابعی که میتواند والدین را نسبت به وجود این اختلال آگاهی دهد، اولیای مدرسه هستند و هشدار آنها باید جدی گرفته شود.
تشخیص بیش فعالی از نگاه روانشناسان
عطیه رضایی دانش آموخته روانشناسی بالینی از انستیتو روانپزشکی تهران درباره تشخیص بیش فعالی معتقد است باید کودکان را در دو موقعیت خانه و مدرسه با این علایم شناسایی کرد:
- آنها بدون آرام و قرار هستند یعنی وسط حرف دیگران میپرند اسباببازیهایشان را خراب میکنند با بچههای دیگر سازش ندارند و با جرأت بیشتری کارهایشان را انجام میدهند.
- تکانشگر هستند. یعنی بدون فکر کردن دست به عمل میزنند و معمولاً از کرده خود پشیمان نمیشوند.
- بیتوجه هستند و در حفظ توجه خود ناتوانند. بر همین اساس این اختلال به سه نوع نقص توجه، تکانشی و نوع مرکب تقسیم میشود. نوع نقص توجه در ادامه دادن و حفظ توجه مشکل دارند و در تکالیف مدرسه بیدقت هستند. نوع تکانشی از بیقراری و ناآرامی و دویدن بیش از حد بالا و پایین رنج میبرند.
- زیاد صحبت کردن نیز از علائم دیگر آنان است. نوع آخر که نوع مرکب است ترکیبی از علائم اول و دوم است که هم در توجه کردن مشکل دارند و هم کنترل تکانش در آنها بسیار دشوار است. تشخیص این اختلال از سه سالگی به بعد و معمولاً در محیط مدرسه و توسط معلم عنوان میشود که پس از بررسیهای انجام شده توسط روانپزشک و روانشناس بالینی از طریق آزمونها و مشاهدات رفتاری، تشخیص بیش فعالی و نوع آن گذاشته میشود.
از نظر سبب شناسی عامل اصلی این اختلال ناشناخته است اما عوامل متعدد ژنتیکی، صدمات مغزی، عوامل عصبی شیمیایی فیزیولوژیکی و اجتماعی روان شناختی دیده میشود.
روش های درمان
رضایی درباره درمان این اختلال توضیح میدهد: در ابتدا باید براساس تشخیص یک متخصص، مطمئن شوید که کودک شما مبتلا به اختلال بیشفعالی است. وقتی از این جهت اطمینان حاصل کردید، طوری برنامهریزی کنید که انرژی اضافی این کودکان از طریق فعالیتهای مثبت مثل ورزش کردن مصرف شود، در منزل نیز باید مسئولیتهایی به او داد که از لحاظ جسمی او را خسته میکند تا به این وسیله انرژی او تخلیه شود. خواب شبانگاهی این کودکان هم باید در ساعات اولیه شب آغاز شود.
کودکان بیش فعال، با رژیم غذایی مناسب آرامتر میشوند، گروهی از مواد غذایی مثل کاکائو، شکلات، قهوه، شکر، نوشابههای رنگی و تنقلات آنها را تحریکپذیرتر میکند، پس تا حد امکان از دادن این خوراکیها به کودک اجتناب کنید.
دارو درمانی هم از درمانهای مناسب این کودکان است؛ دارو درمانی تأثیر فوق العاده اما کوتاه مدتی بر علائم رفتاری آنان دارد.
معمولا والدین در برابر دارودرمانی موضع میگیرند و اظهار میکنند که حاضرند شیطنتهای کودکشان را تحمل کنند، اما به او دارو ندهند و این شاید بزرگترین خیانت در حق کودک بیشفعال باشد. زمانی که کودکان دارو مصرف میکنند به مدت چهار تا پنج ساعت تمرکز قابل قبولی دارند و از شدت فعالیتشان هم کاسته میشود. این همان ساعات طلایی است که کودک باید درس بخواند و یا در مدرسه حضور داشته باشد.
والدین میتوانند در تعطیلات، میزان دارو را کم کنند و بیشتر مراقب کودک باشند، اما زمانی که او به مدرسه میرود در واقع در حال ساختن آینده خویش است. ممکن است مادر و پدری با فرض اینکه وقتی کودک به سنین بزرگسالی برسد خود به خود آرامتر میشود، این وضعیت را تحمل کنند، اما آنها از یک مسئله بسیار مهمتر غافل شدهاند، که زیربنای رفتار اجتماعی یک انسان در کودکی او ساخته میشود. وقتی کودک مدام با همکلاسیهایش دعوا میکند، پیشرفت خوبی در تحصیل ندارد، از یک شاخه به شاخه دیگر میپرد، ترس از امور طبیعی خطرناک را یاد نگرفته است و … این بعید نیست که در بزرگسالی هم دچار ناسازگاریهای میانفردی، تغییرات مکرر شغلی، تصادفات رانندگی، مشکلات زناشویی و تخلفات قانونی شود. بنابراین استفاده از دارو، کودک را، برای یک زندگی سالم در آینده آماده میکند.
در کنار این درمان از مداخلات روانشناختی نیز استفاده میشود. در صورت عدم درمان و تشخیصگذاری این اختلال تا سنین نوجوانی و بزرگسالی نیز ادامه مییابد و به خصوص در زندگی یک نوجوان باعث ایجاد مشکلات فراوان از جمله مشکلات تکانشگری، نوسان خلق، بینظمی و ناتوانی در انجام تکالیف، بدخلقی و بیطاقتی و تحمل اندک در برابر استرس، از مسئله سازترین موارد است.
